در زمانی که این مطلب در مجله‌ی ایستکول تهیه و تنظیم می‌شود، شاخص آلودگی در تهران، اصفهان و چند شهر بزرگ دیگر به بیش از ۱۶۰ رسیده است. صبح شنبه است. روند افزایشی آلاینده‌ها از شب قبل شروع شده و مدارس بیشتر شهرها از همان دیشب تعطیل اعلام شده‌اند. بالارفتن شاخص آلودگی در روزهای تعطیل آخر هفته، باعث شده تعدادی از کارشناسان هواشناسی این‌طور نتیجه بگیرند که خودروها و رفت‌وآمدهای درون‌شهری در آلوده‌ساختن هوای شهر نقش تعیین‌کننده‌ای ندارند و دلیل اصلی آلودگی هوا را به سوزاندن مازوت و فعالیت‌های صنعتی و پالایشگاهی نسبت دهند. البته بر سر منبع اصلی آلودگی مناقشه‌های فراوانی وجود دارد. مسئولان شورای شهر تهران در مصاحبه‌های چند روز اخیر، منبع آلودگی را به سوزاندن مازوت توسط نیروگاه‌های دولتی نسبت داده‌اند و دولتی‌ها هم منشأ آلودگی را سوخت‌های فسیلی ناشی از خودروها اعلام می‌کنند که توپ را در زمین شهرداری تهران می‌اندازد که متولی اصلی حمل‌ونقل درون‌شهری است.
در تازه‌ترین اظهرنظرهای جنجالی، وزارت نیرو بیانیه‌ای منتشر کرده که در آن با اعداد و ارقام نشان می‌دهد هیچ نیروگاهی در کشور مازوت نمی‌سوزاند. در ادامه‌ی این بیانیه اشاره شده دلیل آلودگی هوا، کاهش ضریب تخلیه‌ی آلودگی در روزهای سرد و تعدد خودروهای فرسوده است که بنزین بیش‌تری مصرف می‌کنند. شورای شهر تهران هم این دلایل را نمی‌پذیرد و مازوت‌سوزی در نیروگاه‌های برق را مقصر اصلی هوای آلوده می‌داند.
چند سالی‌ست که در ماه‌های سرد سال، اغلب مدارس شهرهای پرجمعیت به‌علت آلودگی چند روزی تعطیل می‌شوند. تصمیم درباره‌ی تعطیلی مدارس به‌علت آلودگی هوا، همواره با بحث‌های زیادی روبه‌رو بوده و موافقان و مخالفان بسیاری داشته است. همیشه در این فصل با نزاع‌های مختلفی روبه‌رو هستیم که بی‌آن‌که به نتیجه برسد، با تغییر فصل و بهبود وضعیت هوا، تا پاییز و زمستان سال بعد موقتاً متوقف می‌شود.
معیار اصلی تعطیلی در روزهای آلوده چیست؟
اول این‌که برخی از شهروندان احساس می‌کنند معیار مشخصی برای تعطیلی مدارس و دانشگاه‌ها در روزهای آلوده وجود ندارد. عده‌ای با توجه به تجربه‌های میدانی خود، این‌گونه احساس می‌کنند که بعضی روزها قدرت دیدشان را از شدت آلودگی از دست می‌دهند، اما مدارس تعطیل نمی‌شود، در حالی‌که در روزهای به ظاهر معمولی‌تر مدارس تعطیل می‌شوند. دراین‌باره مسئولان این‌گونه توضیح داده‌اند که معیار تعطیلی مدارس به خاطر آلودگی هوا، شاخص ۱۵۰ است. هروقت شاخص کیفیت هوا از این عدد فراتر برود، مدارس تعطیل اعلام می‌شوند. بااین‌حال، شهروندان حتماً روزهایی را به خاطر می‌آورند که شاحص کیفیت هوا بالاتر از ۱۵۰ بوده، اما مدارس تعطیل نشده‌اند.
تعطیلی مدارس به‌خاطر آلودگی؛ خوب یا بد؟
چند روز پیش وزیر آموزش و پرورش اعلام کرد که با تعطیلی مدارس به علت آلودگی موافق نیست. با مرور نظر والدینِ دانش‌آموزان در فضای مجازی، می‌شود این نتیجه را گرفت که اغلب پدر و مادرها در روزهای آلوده نگران سلامتی فرزندان‌شان هستند و ترجیح می‌دهند مدارس تعطیل باشد. از طرفی دیگر، این دغدغه وجود دارد که تعطیلی‌های مداوم به آموزش بچهها آسیب وارد کند. در چند سال اخیر، تعداد روزهای آلوده در سال افزایش پیدا کرده است. بسیاری از مدارس شهرهای تهران، اصفهان، اهواز، اراک، مشهد، اهواز، تبریز و دیگر شهرها در طول سال تعطیلی‌های زیادی را تجربه می‌کنند و این می‌تواند در به‌هم خوردن برنامه‌های آموزشی نقش داشته باشد. وقتی پای درددل معلم‌ها می‌نشینیم، اشاره می‌کنند که تعطیلی‌های فراوان به علت آلودگی هوا وقتی با تعطیلی به علت سرما و بارش برف و تعطیلات رسمی جمع می‌شود، باعث می‌شود نتوانند مطابق با برنامه‌های درسی پیش بروند و آخر سال تحصیلی با کمبود زمان برای تمام‌کردن مباحث درسی روبه‌رو می‌شوند. با تمام این توصیفات، به‌نظر می‌رسد برای تصمیم‌گیری در این مورد به بررسی همه‌ی جوانب نیاز است.
صحبت‌های وزیر آموزش و پرورش البته یک بخش کم‌تر گفته‌‌شده‌ی دیگر هم داشت: وزیر اشاره کرده بود به این‌که می‌شود جای تعطیلی کامل مدارس، کلاس‌ها را در روزهای آلوده به‌صورت مجازی برگزار کرد. از زمان شیوع کرونا، بستر برگزاری کلاس‌های مجازی فراهم شد. اغلب نقاط کشور به اینترنت و نرم‌افزارهای لازم برای شرکت در کلاس مجازی درست‌رسی دارند. به‌خصوص این‌که آلودگی بیشتر گریبان‌گیر شهرهای پرجمعیت‌تر و مجهزتر کشور است. به‌نظر می‌رسد برگزاری کلاس‌های مجازی در روزهای آلوده پیشنهاد بدی نباشد و بر سر آن، یک اتفاق نظر عمومی وجود داشته باشد. نرم‌افزار «شاد» با همه‌ی نقلیص و بحث‌هایی که درباره‌ی آن می‌شود، می‌تواند ایده‌ی جایگزین خوبی برای روزهای آلوده باشد. دور از تصور نیست، آینده‌ای نه‌چندان دور که در آن یک یا دور از هفته به‌صورت ثابت به‌عنوان روز غیرحضوری در کلان‌شهرها در نظر گرفته شود.
بیایید نگاهی بیاندازیم به نقش جابه‌جایی‌های درون‌شهری در ساعت‌های اول صبح و میانه‌ی روز مرتبط با رفت‌وآمد دانش‌آموزان. رئیس پلیس راهنمایی و رانندگی تهران می‌گوید پیش از شروع مدارس روزانه ۲۱میلیون سفر درون‌شهری در تهران به ثبت می‌رسد. از اول مهر و با بازگشایی مدارس و دانشگاه‌ها، حدود ۳۰درصد به تعداد این ترددهای درون‌شهری اضافه می‌شود. طوری‌که میانگین تردد در روز در تهران حدود ۲۶میلیون سفر درون‌شهری است. حدود ۴هزار و ۵۰۰ مدرسه و ۱میلیون و ۷۰۰هزار دانش‌آموز و دانش‌جو در تهران وجود دارد که نقش مهمی در ترددهای روزانه دارند. حال این‌که این حجم تردد مربوط به دانش‌آموزان چه تأثیری در میزان نهایی آلودگی شهر دارد، مشخص نیست. بالاتر اشاره شد که تحلیل‌گران در این چند روز، با آلوده‌شدن شهر در روزهای تعطیل، اهمیت تردد خودروها را تا حد زیادی کم دانسته‌اند. متأسفانه تحقیق روشن و منسجمی در این زمینه وجود ندارد، یا اگر وجود دارد در دست‌رس عموم قرار نگرفته است. آیا اگر مدارس در شهری مثل تهران، به‌صورت ثابت یک‌روز در هفته تعطیل باشند، در حجم آلاینده‌های موجود در هوا تغییری مشاهده خواهیم کرد؟ اگر پاسخ مثبت است که از نظر بستر برگزاری هم مشکلی وجود ندارد. و سؤال مهم‌تر آن‌که اگر از همین حالا، یک روز غیرحضوری را به برنامه‌ی درسی اضافه کنیم، باعث می‌شود دیگر با تعطیلی در روزهای دیگر مواجه نشویم؟ بیایید فرض کنیم ترددهای درون‌شهری از جمله جابه‌جایی‌های دانش‌آموزان، در وضعیت آلودگی هوای شهر تعیین‌کننده است. چه باید کرد؟
چه‌طور می‌شود ترددهای درون‌شهری را به حداقل رساند؟
یکی از مهم‌ترین دلایل ترافیک استفاده از خودرو، جابه جایی به‌صورت تک‌سرنشینی یا استفادهی بیشتر افراد از خودروهای شخصی است. بیایید با هم دلایل تک‌سرنشینی را مرور کنیم: اولین دلیل آن این است که استفاده از خودروی شخصی، از هر نظر برای خیلی از افراد به‌صرفه‌تر از نجربه‌ی وسایل نقلیه‌ی عمومی است. ناوگان حمل‌ونقل عمومی، با ظرفیت کنونی نمی‌تواند برای خیلی‌ها متقاعدکننده باشد. خیلی اوقات، برای یک سفر کوتاه، نه در مبدأ و نه در مقصد به هیچ ایستگاه مترو یا اتوبوسی دست‌رسی ندارید. شهروندان با خودشان مرور می‌کنند که ابتدا باید از خانه تا نزدیک‌ترین ایستگاه، مثلاً نیم‌ساعت پیاده‌روی کنند، بعد وارد مترو شوند، در مترو یک یا دوبار خط عوض کنند، بعد از ایستگاهی که خارج می‌شوند هم دوباره چند دقیقه پیاده‌روی داشته باشند.
این‌ها را بگذارید کنار تجربه‌های ناخوشایند استفاده از وسایل نقلیه‌ی عمومی که همه ظرفیت تحمل آن را ندارند؛ از شلوغی و عدم آسایش در اغلب وسایل نقلیه‌ی عمومی بگیرید، تا مواجه‌شدن با صحنه‌هایی مثل حضور متعدد دست‌فروش‌ها و جابه‌جایی مکرر و پر از سروصداشان در مترو. به‌طور خلاصه این‌طور مطرح کنیم: تجربه‌ی استفاده از وسیله‌ی نقلیه‌ی عمومی در اغلب موارد، تجربه‌ای خوشایند نیست. تعداد قطارهای شهری یا اتوبوس‌ها و ایستگاه‌ها باید تا چندین‌برابر افزایش پیدا کنند.
مورد دوم، پایین‌بودن هزینه‌ی بنزین و استفاده از وسیله‌ی نقلیه‌ی شخصی است. البته خیلی از خوانندگان در همین سطر با این نوشته قهر می‌کنند؛ چون ممکن است این یادداشت را متهم به طرفداری از افزایش هزینه‌ها کنند؛ قطعاً این‌طور نیست. هزینه‌ی خرید بنزین در ایران در مقایسه با میانگین جهانی بسیار بسیار پایین است. از طرفی کلاف‌های شدیداً پیچیده‌ی اقتصادی این اجازه را نمی‌دهند که قیمت بنزین مستقل از قیمت اقلام ضروری افزایش پیدا کند. هربار که هر دولتی با هر رویکردی که نسبت به اصلاح و تعدیل هزینه‌ها و قیمت‌ها داشته، خواسته قیمت بنزین را به قیمت واقعی‌اش نزدیک کند، از چندین جهت با شکست مواجه شده است. چرا که حتی خبر افزایش قیمت بنزین هم می‌تواند در التهاب اقتصادی کنونی، همه‌ی قیمت‌ها را بالا ببرد. در کل می‌شود گفت بنزین با توجه به هزینه‌های دیگر و قیمت واقعی، هنوز در ایران بسیار ارزان است و خیلی‌ها به همین دلیل از خودروی شخصی استفاده می‌کنند.
کارشناسان مباحث اجتماعی از آسیب‌های اجتماعی تعطیلات زیاد سخن می‌گویند، تعطیلات زیاد، به‌خصوص برای بچه‌های مقاطع پایین‌تر، تبعات روحی- روانی، عاطفی و اجتماعی فراوانی دارد. مدارس قرار نیست صرفاً نقش «آموزش» سرفصل‌های ازپیش‌تعیین‌شده را جلو ببرند، بلکه قرار است پایگاهی مورد اعتماد برای برقراری تعامل‌های سازنده و پرورش شخصیت و توسعه‌ی فردی باشند. بچهها در مدارس باید دوست و همراه پیدا کنند، با دوست‌شان تعارض منافع و مشکل پیدا کنند و در نهایت بتوانند به کمک نظام حاکم بر مدرسه، تعامل را از نو بسازند. بچهها برای رشد شخصیتی باید ساعاتی را در طول روز دور از پدر و مادر، توانایی مدیریت خود را پیدا کنند. اعتمادبه‌نفس، استقلال، عزت‌نفس و مهارت‌های ارتباطی از طریق چندساعت دورماندن از پدر و مادر بهتر حاصل می‌شود، تا آن‌که مدام زیر چتر حمایتی ممتد والدین باشند و فرصتی برای پیداکردن سمت‌‌وسوهای تاریک وجودی‌شان پیدا نکنند. با همه‌ی این توضیحات، می‌شود نتیجه گرفت آلودگی هوا چه با تصمیم تعطیلی مدارس همراه باشد و چه نباشد، آسیب‌زاست. درست است که به خارج‌نشدن از خانه در یک روز کاملاً آلوده از نظر سلامت جسمی یک تصمیم مفید است، اما نباید این تصور را داشته باشیم که با در خانه‌ماندن و تکرار تعطیلی روزهای هفته، از دیگر آسیب‌ها در امان مانده‌ایم. یکی از اساسی‌ترین نیازهای بچهها که در مدرسه تا حدی تأمین می‌شود، فعالیت جسمی است که روی بخش بسیار مهمی از رشد جسمی و روحی بچهها اثر می‌گذارد. وقتی در کلان‌شهری مدارس تعطیل می‌شوند، اغلب بچهها به فضای محدود آپارتمانی رانده می‌شوند و به‌ناچار سبک زندگی‌شان از فعالیت‌های جسمی سالم با هم‌سالان به سمت بازی‌های کامپیوتری و یک‌جانشینی می‌رود.
مورد بعد مربوط به سبک زندگی است. سبک زندگی برخی شهروندان به‌گونه‌ای شکل گرفته که اهالی یک خانه، با آن‌که ممکن است مقصدی نزدیک‌به‌هم داشته باشند، جداازهم و با خودروهای شخصی سفر درون‌شهری داشته باشند. یا عده‌ای بنا به هر دلیلی، استفاده از سرویس حمل‌ونقل مدارس را برای فرزندشان مناسب نبینند و ترجیح بدهند خودشان شخصاً فرزندشان را تا مدرسه بدرقه کنند. سبک زندگی می‌تواند شامل استفادهی بسیار کم شهروندان از دوچرخه برای جابه‌جایی در مسافت‌های کوتاه هم باشد. با وجود آن‌که در چندسال اخیر شهرداری‌ها نسبت به مسیر عبورومرور دوچرخه‌ها توجهی بهتر از قبل داشته‌اند، هنوز این شیوه‌ی جابه‌جایی در میان ما جانیفتاده و به عادت جمعی و سبک زندگی متداولی تبدیل نشده است.
اگر بنا شد در یک روز آلوده به مدرسه برویم، با چه نکاتی تبعات آلودگی را برای فرزندان‌مان به حداقل برسانیم؟
حتماً فرزندان‌تان را به استفاده از ماسک عادت دهید. دراین‌باره مدیران و تصمیم‌گیرندگان مدارس باید آگاهی کامل داشته باشند. مدارس باید تا حد امکان از دستگاه‌های هواساز و تصفیه‌هوا مجهز شوند، تا برگزاری کلاس در روزهای آلوده با حداقل تبعات برای سلامتی دانش‌آموزان برگزار شود. یکی از اقدامات ضروری، داشتن برنامه‌ای منعطف برای فعالیت‌های پرتحرکی مثل ساعت کلاس ورزش است. زنگ ورزش، از معدود زمان‌های محبوب اغلب بچه‌هاست. وقتی با آلودگی سریالی در روزهای متوالی مواجه می‌شویم، باید با داشتن برنامه‌ای منعطف این برنامه‌ها را به ساعت‌ها و روزهای بعد موکول کرد، نه که از برنامه‌ی یک هفته به‌طور کامل حذف شود.
با توجه به توضیحات بالا می‌توان این‌طور نتیجه گرفت که آلودگی هوا به اقدامات بلندمدت و حساب‌شده‌ای نیاز دارد. اما اقدامات کوتاه‌مدتی مثل تدوین و اجرای برنامه‌های تلفیقی (درنظر داشتن آموزش غیرحضوری در روزهای آلوده) و مجهزکردن مدارس به امکاناتی برای کاهش تبعات آلودگی می‌تواند راه‌گشا باشد. اگر به‌صورت حساب‌نشده به‌سمت تعطیلی مدارس در روزهای آلوده برویم و از آن‌طرف هم هیچ اقدام تعیین‌کننده‌ای برای کاهش حضور آلاینده‌ها در هوا صورت نگیرد، با تبعاتی موجه می‌شویم که توضیح داده شد.
نظرات کاربران