بارها در اخبار با اعدادی تحت عنوان شاخص کیفیت هوا روبه‌رو شده‌اید. در کنار دمای هوا، «شاخص کیفیت هوا» دیگر عددی‌ست که شهروندان تغییرات آن را رصد می‌کنند. به‌خصوص در ماه‌های سرد سال که در نتیجه‌ی وارونگی دما هوای شهرها آلوده‌تر از دیگر اوقات سال است، شهروندان بسیاری روزانه اعداد شاخص آلودگی هوای محل زندگی‌شان را دنبال می‌کنند.
در این یادداشت و در ادامه، می‌خواهیم نکاتی را درباره‌ی شاخص آلودگی هوا، مفهوم و نحوه‌ی محاسبه‌ی آن مرور کنیم. این اطلاعات به شما کمک می‌کند تا به رنگ‌بندی وضعیت سالم و ناسالم (سبز و قرمز) هوا بسنده نکنید و جزئیات بیش‌تری را در ارتباط با وضعیت کیفیت هوا مدنظر قرار دهید.
شاخص کیفیت هوا چیست؟
شاخص کیفیت هوا (Air Quality Index) که به اختصار با AQI شناخته می‌شود، معیاری برای سنجش میزان آلودگی هوا است که به‌جهت کمی‌سازی آلودگی هوا از آن استفاده می‌شود. وقتی دو نفر درباره‌ی آلودگی یا پاکی هوا حرف می‌زنند، مثل دیگر موقعیت‌های مشابه، ممکن است تفسیری متفاوت از وضعیت ارائه دهند.
هوای تهران در یک لحظه و در یک مکان، ممکن است از نظر یک نفر کمی آلوده و از نظر دیگری بسیار آلوده باشد. برای آن‌که بتوانیم وقتی از میزان آلودگی حرف می‌زنیم، فهم مشترک و تفسیرناپذیری از واقعیت داشته باشیم، به یک معیار فراگیر که همگی درکی یک‌سان از آن داشته باشند، نیاز داریم. شاخص کیفیت هوا، از این جهت به ما کمک می‌کند.
این ابزار بیانی و تحقیقاتی، به‌طور مشخص گزارشی از میزان وجود پنج آلاینده‌ی اصلی یعنی مونواکسید کربن، دی‌اکسید نیتروژن، اُزن سطح زمین، دی‌اکسید گوگرد و ذرات معلق را ارائه می‌دهد. افزایش این عدد، نشان‌گر افزایش غلظت آلاینده‌ها در هوای سطح شهر و بیش‌ترشدن تبعات ناشی از آلودگی هوا برای شهروندان است.
شاخص کیفیت هوا چه‌طور محاسبه می‌شود؟
در جاهای مختلفی از شهر، ایست‌گاه‌های سنجش هوا وجود دارد. جانمایی این ایست‌گاه‌ها، به‌عنوان ریه‌‌های حساس شهر، بسیار مهم است تا به بهترین شکل بتوانند گزارشی جامع از وضعیت هوای شهر ارائه دهند. هر کدام از این ایست‌گاه‌ها، طی چند مرحله، غلظت آلاینده‌های ذکرشده در بالا را در حجم مشخصی از هوا اندازه می‌گیرند. یعنی در قدم اول، اجزای هوای ورودی به این دست‌گاه‌ها طی چند مرحله شناسایی می‌شود، تا مشخص شود هوا از چه موادی و با چه غلظتی از هرکدام تشکیل شده است. در این مرحله، غلظت وجود هر آلاینده در هوا مشخص می‌شود؛ برای هر آلاینده یک عدد مشخص می‌شود. اما این اعداد، برحسب غلظت‌اند و هنوز به شاخص کیفیت هوا تبدیل نشده‌اند.
عدد غلظت هر آلاینده در یک فرمول ریاضی یک‌خطی، به عدد شاخص آلودگی تبدیل می‌شود. یک فرمول نسبتاً ساده وجود دارد که غلظت هر آلاینده را به آن بدهیم، مطابق استانداردهای موجود، عدد شاخص کیفیت را به ما می‌دهد.
به‌این‌ترتیب، برای هر آلاینده در هر ایست‌گاه، یک عدد شاخص کیفیت به‌دست میآید. بعد از آن، بالاترین شاخص در هر ایست‌گاه، به‌عنوان شاخص کیفیت کل ایست‌گاه در نظر گرفته می‌شود. به این معنا که وقتی می‌گویند شاخص کیفیت یک ایست‌گاه سنجش هوا، 100 است، یعنی در میان آلاینده‌هایی که در آن ایست‌گاه شناسایی شده، آلاینده‌ای در آن ایست‌گاه که شاخص کیفیت هوای آن از دیگر آلاینده‌ها بیشتر بوده، شاخصی برابر 100 داشته است. در نتیجه‌ی این گزارش، برای هر ایست‌گاه شهری، یک شاخص کیفیت هوا به‌دست میآید.
مرحله‌ی بعد، مقایسه‌ی شاخص‌های به‌دست‌آمده در سطح شهر است. بالاترین شاخص در میان همه‌ی شاخص‌های کیفیت هوای گزارش‌شده از ایست‌گاه‌های سطح شهر، به‌عنوان شاخص کیفیت کل شهر در نظر گرفته می‌شود. به‌طور خلاصه، شیوه‌ی به‌دست‌‌آمدن شاخص کیفیت هوا در هر شهر، مطابق مراحل زیر است:
یک. در هر ایست‌گاه سنجش کیفیت هوا، غلظت تمام آلاینده‌های موجود در هوا گزارش می‌شود.
دو. غلظت هر آلاینده به‌کمک یک فرمول ریاضی، به عددی که «شاخص کیفیت هوا» (AQI) است، تبدیل می‌شود.
سه. بالاترین AQI هر ایست‌گاه، به‌عنوان AQI کل ایست‌گاه در نظر گرفته می‌شود.
چهار. AQI تمامی ایست‌گاه‌ها با هم مقایسه می‌شوند و بیش‌ترین AQI به‌عنوان AQI کل شهر در نظر گرفته می‌شود.
شاخص کیفیت هوا چه معنایی می‌دهد؟
برای شاخص کیفیت هوا، بازه‌های مختلفی را در نظر می‌گیرند که هرکدام‌شان معرف یکی از وضعیت‌های پاک، سالم، ناسالم برای گروه‌های حساس، ناسالم، بسیار ناسالم و خطرناک است. کشورهای مختلف، جدول‌بندی‌های متفاوتی برای تقسیم‌‌بندی بازه‌های مختلف شاخص کیفیت هوا دارند. در ایران، بازه‌ها به شیوه‌ی زیر از هم تفکیک شده‌اند.
هوای پاک (شاخص کیفیت هوا بین 0 تا 50)
در این حالت، هیچ خطری شهروندان را تهدید نمی‌کند. معمولاً در اخبار از این وضعیت با عنوان «هوای پاک» یاد می‌کنند و آن را با رنگ سبز نشان می‌دهند.
هوای سالم (شاخص کیفیت هوا بین 50 تا 100)
وقتی شاخص کیفیت هوا در بازه‌ی 50 تا 100 است، هوا هم‌چنان سالم به‌حساب میآید. این هوا تنها ممکن است گروه‌های بسیار خاصی از افراد را دچار مشکل کند. اگر افراد، بنا به هر دلیلی (مثل سابقه‌ی مشکلات تنفسی) در این وضعیت از هوا، دچار مشکل می‌شوند، باید از فعالیت طولانی و سنگین پرهیز کنند. ملاک تشخیص «سنگین‌بودن» فعالیت آن است که فعالیت، وضعیت تنفسی را تغییر دهد (حالت‌هایی مثل نفس‌نفس‌زدن).
هوای ناسالم برای گروه‌های حساس (شاخص کیفیت هوا بین 100 تا 150)
این وضعیت از آلودگی را با رنگ نارنجی نشان می‌دهند. افراد با سابقه‌ی بیماری قلبی، ریوی، نارسایی‌های کبد و کلیه و مشکلات سیستم ایمنی معمولاً در این هوا آسیب‌پذیرند و لازم است از تردد غیرضروری در سطح شهر خودداری کنند.
هوای ناسالم (شاخص کیفیت هوا بین 150 تا 200)
وقتی شاخص کیفیت هوا در بازه‌ی 150 تا 200 باشد، هر فردی در معرض این هوا آسیب می‌بیند. این سطح از آلودگی را با رنگ قرمز نشان می‌دهند.
هوای بسیار ناسالم (شاخص کیفیت هوا بین 200 تا 300)
هر شخصی ممکن است در معرض این هوا بیمار شود. وضعیت بسیار ناسالم را با رنگ بنفش نشان می‌دهند.
هوای خطرناک (شاخص کیفیت هوا بالاتر از 300)
تمام افراد جامعه تحت‌تأثیر وضعیت خطرناک و اضطراری این هوا قرار می‌گیرند. این حالت، معمولاً با رنگ خرمایی نمایش داده می‌شود.
به‌طورکلی توصیه می‌شود وقتی شاخص کیفیت هوا، وضعیتی غیر از هوای سالم را نشان می‌دهد، دستورالعمل‌های پیش‌گیری از ورود هوای ناسالم به ریه‌ها را جدی بگیریم. استفاده از یک دستگاه تصفیه‌هوا در منزل یا محل کار و استفاده از ماسک در محیط بیرون از خانه تا حد زیادی جلوی ورود آلاینده‌ها به بدن را می‌گیرد و از تبعات بی‌شمار ورود آلاینده‌ها به بدن جلوگیری می‌کند. برای خواندن مطالب بیشتر درباره‌ی توصیه‌های عمومی در روزهای آلوده، مقاله‌ی زیر را از مجله‌ی ایستکول بخوانید:
۵راه برای مقابله با آلودگی هوا
نظرات کاربران